لارنس عربستان: خراشی بر اسطوره
۱۳۸۹ آذر ۱۰, چهارشنبهاین روشنفکر انگلیسی بیتردید شخصیتی برجسته داشت و مصمم بود که از راه و رسم عادی زندگی فراتر برود و به این هدف نیز رسید. تی ای لارنس به سال ۱۸۸۸ در اکسفورد (انگلستان) در خانوادهای بافرهنگ به دنیا آمد و در جوانی در جامه سرباز و سپس خاورشناسی ماجراجو راه شرق را در پیش گرفت. او در بیابانهای عربستان در ماجراهایی بسیار شرکت کرد و با انبانی از خاطرات به میهن خود برگشت، و نامی که در تاریخ به ثبت رسید: «لورنس عربستان».
اما این چهره نامدار با افسانهها و شبهواقعیتها و ادعاهایی همراه است که به واقعیت تاریخی ربط زیادی ندارد. در زمان خود لارنس نیز برخی از معاصران او خبر داشتند و گفتند که این ماجراجوی انگلیسی، در خیالبافی و داستانسرایی استعدادی شگرف دارد و چه بسا پندارها و تصورات خود را به عنوان تجارب و مشاهدات شخصی بازگو میکند.
نمایشگاهی که در "موزه انسان و طبیعت" شهر اولدنبورگ برگزار شده است، جوانب و ابعاد چهره افسانهای لارنس را به تمامی، با ارایهها و نمودهای گوناگون، عکسها و تابلوها و اشیای کهنه به نمایش میگذارد، و متأسفانه کمتر با واقعیات مستند و تاریخی درگیر میشود.
لارنس در آینه تاریخ
لارنس همان گونه که با آب و تاب فراوان در خاطرات خود شرح داده است، در جنبش سیاسی اعراب از پایان جنگ جهانی اول تا زمان مرگ در سال ۱۹۳۵ حضور داشته است. اما مورخان میکوشند دو واقعیت را از زیر سیمای اسطورهای او بیرون بکشند: نخست آن که لارنس در بسیاری موارد گزافهگویی کرده و نقش خود را بسی بزرگتر از آن چه در واقع بوده، بازنموده است.
ارزیابی نقش و جایگاه تاریخی لارنس نیز محل بحث و گفتوگوست: امروزه به ویژه نویسندگان و مورخان عرب با دقت و حساسیت ویژهای به نقش لارنس پرداختهاند. آنها عقیده دارند که واقعیت تاریخی نقشی که لارنس با لاف و گزاف به خود داده، را تائید نمیکند: لارنس خود را "قهرمان" جنبش آزادیخواهی عرب میدانست. اما پژوهشگران و روشنفکران عرب حاضر نیستند برای او نقشی بیش از یک "جاسوس و خائن" قائل شوند.
لارنس بی تردید در برانگیختن قیام اعراب علیه امپراتوری عثمانی، در مراحل سستی و فروپاشی این حاکمیت، نقش داشته است، اما بیشتر پژوهشگران و زندگی نامهنویسان لارنس، نیت واقعی او را نه "رهایی" اعراب از بند استعمار، بلکه هموار کردن سلطه استعمار غرب به سرکردگی بریتانیای کبیر دانستهاند. برخی از مؤرخان یادآور شدهاند که لارنس به راستی باور داشت برای اعراب مفیدتر است که زیر بار استعمار "مدرن" انگلستان باشند تا زیر یوغ استعمار "سنتی" ترکان عثمانی.
زمانی که لارنس به میان اعراب رفت، امپراتوری عثمانی با شکستهای سنگین در جنگ جهانی اول، به آخر کار خود رسیده بود و دو قدرت بزرگ جهانی، انگلستان و فرانسه، خاورمیانه را طبق پیمان سایک-پیکو (۱۹۱۷) میان خود تقسیم کرده بودند. لارنس برخلاف آنچه ادعا میکرد، در راه پیاده شدن توافقهای استعمارگران تلاش میکرد، و به توفیق نیز رسید.
نمایشگاه لارنس در اولدنبورگ از تصاویر و موسیقی فراموشنشدنی فیلم معروف "لارنس عربستان" به کارگردانی دیوین لین نیز بهره گرفته است. فیلمی که در سال ۱۹۶۲ عرضه شد و بیتردید در شکلگیری و شهرت "اسطوره لارنس" بسیار مؤثر بود. در فیلم، پیتر اوتول، بازیگر انگلیسی، نقش لارنس را با مهارتی ستودنی ایفا میکند و چند بازیگر نامی زمان نیز او را همراهی میکنند: عمر شریف، در نقش شریف علی، الک گینس در نقش شاهزاده فیصل و آنتونی کوئین در نقش رئیس قبیلهای از اعراب بادیهنشین که با استعمار مبارزه میکند.
نمایشگاه "لارنس عربستان" تا پایان مارس ۲۰۱۱ در "موزه انسان و طبیعت" شهر اولدنبورگ ادامه دارد.