نمایشگاه عکسهای بهمن جلالی در هانوفر؛ بزرگداشت دیرهنگام
۱۳۹۰ خرداد ۹, دوشنبه
بهمن جلالی زیاد اهل مراسم رسمی، مانند افتتاح نمایشگاه نبود؛ گپ و گفت با دوستان و شاگردانش، به ویژه بحث در مورد عکس و عکاسی و زندگی را ترجیح می‌داد. با این همه، اگر زنده بود، به احتمال زیاد از حضور در هانوفر و شرکت در مراسم باشکوهی که برای گشایش نمایشگاه آثارش ترتیب داده بودند استقبال می‌کرد.
نمایشگاه عکسهای بهمن جلالی در موزه‌ی "اشپرنگل" بر اساس نمایشگاهی شکل گرفته که مهرماه ۱۳۸۶ در شهر بارسلون اسپانیا برگزار شد. جلالی نمایشگاه بارسلون را مهمترین رویداد زندگی هنری خود توصیف کرده است.
عکس‌هایی که کمتر دیده شده‌اند
بهمن جلالی هنگام مرگ (۲۵ دی ۱۳۸۸) ۶۵ ساله بود و بیش از چهار دهه از فعالیت‌های هنری‌اش می‌گذشت. بنیاد نیدرزاکسن یک سال پیش از درگذشت جلالی او را برنده هفتمین دوره‌ی جایزه‌ی بین‌المللی عکاسی "اشپکتروم" معرفی کرد. این جایزه با همکاری موزه اشپرنگل هانوفر اهدا می‌شود که در دو دهه‌ی گذشته به یکی از مهمترین مراکز گردآوری و نمایش عکس در آلمان تبدیل شده است.
رعنا جوادی، که خود از عکاسان نام‌آشنای ایران است، در حاشیه‌ی مراسم گشایش نمایشگاه عکسهای بهمن جلالی به دویچه‌وله گفت، حجم آثاری که در بارسلون به نمایش درآمد بیشتر بود اما نمایشگاه هانوفر آثار متنوع‌تری را در بردارد. بخشی از این نمایشگاه به عکسهای جلالی از دوران اقامتش در لندن و کارهایی بر روی عکسهای دوره‌ی قاجار اختصاص دارد که تاکنون کمتر به نمایش درآمده بودند.
عکسهای انقلاب و جنگ
جلالی (متولد ۱۳۲۳ تهران) در دانشگاه ملی (دانشگاه بهشتی کنونی) در رشته‌ی اقتصاد تحصیل کرده اما از همان زمان، به جای کار در این حوزه، به آموختن عکاسی و فعالیت در این رشته پرداخت. او چند سالی نیز ساکن انگستان بود و در استودیوی «جان ویکرز» که از عکاسان صاحب‌نام این کشور بود به کار پرداخت.
حاصل اقامت جلالی در لندن عکس‌هایی است که تاکنون کمتر دیده شده و بیش از بیست قطعه‌ی آنها در هانوفر به نمایش درآمده است. او در میانه‌ی دهه‌ی پنجاه به ایران بازگشت. عکسهای جلالی از دوران انقلاب ۵۷ و تصویرهایی که از شهر خرمشهر در دوران جنگ ایران و عراق ثبت کرده از معروف‌ترین آثار او به شمار می‌روند. همین عکس‌ها که در دو مجموعه‌ی «روزهای خون، روزهای آتش» (با همکاری کریم امامی) و «خرمشهر» (با همکاری کریم و گلی امامی) انتشار یافته، نشان می‌دهند ایران صاحب عکاس برجسته و صاحب سبکی شده که نگاهی متفاوت به این هنر دارد.
ثبت واقعیتی هولناک و ویرانگر
در عکسهای جلالی، به ویژه در عکسهای دوران جنگ، مستندسازی واقعیت، بدون توجه به ارزشگذاری‌های از پیش مشخص شده و تحمیلی، بسیار برجسته است. در این تصویرها خبری از تقدیس جنگ، آنگونه که حکومت تبلیغ می‌کند نیست. این عکس‌ها روایتگر واقعیت ویرانگر و هولناک جنگ هستند. اتفاقی نیست که کتابی از عکسهای او از آبادان پس از دو بار چاپ، دیگر مجوز انتشار نگرفته است.
عکاسی مستند که بیشتر مورد توجه جلالی بود در سال‌های گذشته با محدودیت‌های فراوانی روبروست. جلالی در سال‌های آخر عمرش بارها از این بابت ابراز تاسف می‌کرد. جلالی می‌گفت سیاست‌زدگی بلای جان عکاسی مستند شده است. به گفته‌ی او "وقتی به راه رفتنمان هم سیاسی نگاه می‌شود" و عکس گرفتن در خیابان با مانع و خطر روبروست، عکاسان جوان اجبارا به سوی عکاسی‌ای گرایش پیدا می‌کنند که دردسر کمتری برایشان به وجود بیاورد.
بازیابی عکسهای دوران قاجار
بهمن جلالی پروژه‌های عکاسی بسیاری را در کارنامه دارد که مجموعه‌ی عکسهای کویری و ماهیگیران بوشهر و شمال از مشهورترین آنها هستند. یکی دیگر از دستاوردهای جلالی گردآوری و اصلاح نگاتیوهای شیشه‌ای کاخ گلستان است که بیشتر به عکسهای قرن نوزدهم ایران مربوط می‌شود.
حاصل تلاش چند ساله‌ی جلالی بازیابی و انتشار عکس‌هایی است که بخش بزرگی از آنها به دوران ناصرالدین شاه و بخشی نیز به دوران سلطنت احمد شاه بازمی‌گردد. این عکس‌ها در کتاب «گنج پیدا» منتشر شده و جلالی در مقدمه کتاب این سال‌ها را «عصر طلایی» عکاسی در ایران خوانده است. بهمن جلالی تعدادی از این عکس‌ها را به عنوان مواد خام به کار گرفته و با افزودن طرح و رنگ، از آنها تابلوهایی هنری ساخته است.
هفتمین برگزیده‌ی بنیاد نیدرزاکسن
نمایشگاه آثار برگزیده‌ی بهمن جلالی در موزه اشپرنگل هانوفر با نمایش فیلم کوتاهی از او و سخنرانی اولریش کرمپل، مدیر موزه آغاز شد. کرمپل با اشاره به تلاش‌های جلالی در معرفی تاریخ ۱۶۵ ساله‌ی عکاسی در ایران، تاکید کرد کشورهای غربی نیز باید تلاش بیشتری برای آشنایی با هنر شرق داشته باشند. او ابراز امیدواری کرد که اهدای جایزه‌ی "اشپکتروم" و برگزاری نمایشگاه عکسهای بهمن جلالی در هانوفر، گامی در این جهت باشد.
در ادامه‌ی مراسم روز یکشنبه، کریستینه فریزینگ‌هلی از موسسه‌ی «Camera Austria International» که با بهمن جلالی آشنایی داشته، درباره زندگی هنری و کار او با حاضران سخن گفت. در این مراسم رئیس بنیاد نیدرزاکسن با اهدای دسته گلی به رعنا جوادی، رسما بهمن جلالی را به عنوان برنده هفتمین دوره‌ی جایزه‌ی اشپکتروم معرفی کرد. در پایان خطابه‌ی خانم جوادی که به زبان انگلیسی نوشته شده بود توسط خواهرزاده‌ی او منصور اعلم خوانده شد.
بزرگداشتی فراتر از یک نمایشگاه و جایزه
جایزه‌ی اشپکتروم که هر دو سال به یکی از عکاسان برتر جهان اهدا می‌شود شامل یک جایزه‌ی نقدی ۱۵ هزار یورویی و برنامه‌های جانبی دیگری است. در کنار برگزاری نمایشگاه، که تا ۲۱ اوت ۲۰۱۱ ادامه خواهد داشت، کتابی نیز با عنوان «بهمن جلالی» در بیش از ۲۴۰ صفحه منتشر شده است.
در این کتاب شماری از عکسهای دوران انقلاب و جنگ، و تعدادی از تابلوهایی که با استفاده از عکسهای دوره قاجار ساخته شده‌اند در کنار ترجمه‌ی آلمانی نوشته‌هایی از کسانی چون حمید دباشی و داریوش شایگان درباره‌ی آثار جلالی انتشار یافته است. در این چارچوب، سمیناری در هانوفر (پنجم ژوئن) و سمینار دیگری در برلین (۱۶ ژوئن) برای بررسی جنبه‌های هنری و تاریخی کارهای بهمن جلالی برگزار خواهد شد.
آثار برجا مانده از بهمن جلالی
با درگذشت نابهنگام بهمن جلالی کارسنگین آماده‌سازی مقدمات نمایشگاه هانوفر بر گردن رعنا جوادی افتاد. او از دوران اقامت در لندن همسرش را همراهی می‌کرده و در بسیاری از پروژه‌ها، از جمله دو ماه عکاسی در آستانه‌ی انقلاب با او همکاری داشته است. او همچنین در راه‌اندازی و اداره‌ی موزه‌ی «عکاسخانه شهر» که برای نگه‌داری عکس‌ها و نگاتیوهای دوره قاجار برپا شده با جلالی همکاری کرده است.
جوادی در گفتگو با دویچه‌وله خاطر نشان کرد در یک سال و نیم گذشته بیشترین وقت خود را صرف آماده‌سازی اثاری کرده که در آلمان به نمایش درآمده است. ظاهرا یکی از دشواری‌های کار عدم وجود شرکتی بوده که بتواند عکس‌ها را بیمه کند. جوادی در مورد سرنوشت آثار برجا مانده از همسرش ابراز امیدواری کرد در اولین فرصت بتواند به طبقه‌بندی و انتشار بخشی از این کارها اقدام کند.
آبروی عکاسی ایران
در مراسم اهدای جایزه اشپکتروم و گشایش نمایشگاه شمار زیادی از شخصیت‌های فرهنگی و سیاسی آلمانی در سالن کنفرانس موزه حضور داشتند. در میان میهمانان ایرانی نیز چهره‌هایی چون لیلی گلستان و فاطمه معتمدآریا به چشم می‌خوردند که از دوستان قدیمی رعنا جوادی و جلالی هستند و برای همراهی کردن او به هانوفر سفر کرده‌اند. لیلی گلستان درصدد است تابستان سال جاری نمایشگاهی از کارهای جلالی در گالری خود در تهران برپا کند.
جلالی نه تنها در میان شاگردانش از محبوبیت و احترام فراوانی قائل بود، که در بین همکاران و کارشناسان عکاسی نیز جایگاهی ویژه داشت. حمید سوری کارشناسان عکاسی و استاد تاریخ هنر معتقد است جلالی «به واسطه اندیشه و تفکر در آثارش، درک مخاطب از عکاسی معاصر را ارتقا داده‌است.» سیف‌الله صمدیان، یکی از پیشگامان عکاسی مطبوعات و مدیرمسئول مجله تصویر نیز بهمن جلالی را آبروی هنر عکاسی در ایران خوانده است.
غیبت روزگار کنونی در آثار هنری
یکی از ویژگی‌های جلالی که بسیار مورد تحسین قرار گرفته جدیت و پیگیری او در کار است. آثار جنگ جلالی حاصل نزدیک به چهل سفر به شهرهای خرمشهر و آبادان و پروژه‌ی کتاب "ایران" نتیجه‌ی تلاشی یازده ساله است.
بسیاری بهمن جلالی را تاثیرگذارترین شخصیت عکاسی معاصر ایران می‌دانند. این سخن، دست‌کم در دنیای عکاسی مستند و رسانه‌ای، اغراق‌آمیز به نظر نمی‌رسد.
اغلب عکاسان مطرح رسانه‌ها که کار خود را در دهه‌ی هفتاد خورشیدی آغاز کردند و شماری از آنها امروز از نام‌آوران این عرصه هستند، شاگردان جلالی بوده‌اند. روابط او با شاگردانش معمولا به کلاس و درس عکاسی محدود نمی‌شد. بسیاری از دانشجویان سابق جلالی اذعان دارند که تا زمان حیات او همواره از راهنمایی‌ها، امکانات و دانش گسترده‌اش بهرمند بوده‌اند.
بهمن جلالی در سال‌های آخر عمرش گلایه داشت که محدودیت‌های موجود امکان کار در همه‌ی زمینه‌ها را نمی‌دهد و دانشجویان نسبت به مطالعه و شناخت زمانه‌ی خود کم رغبت شده‌اند. او می‌گفت بسیاری از استادان رشته‌های هنری نیز دانشجویان را به سوی هنر "بی‌معنا" هدایت می‌کنند که در آن، زمان و جغرافیا و روزگار ما حضوری ملموس ندارد.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: شیرین جزایری