پایان رادیو، آغاز تقویت دوچندان برنامه‌های چند رسانه‌ای بخش فارسی است
۱۳۹۰ شهریور ۷, دوشنبه
آقای فاروقی، در آستانه پنجاهمین سالگرد تاسیس بخش فارسی دویچه وله، این موسسه اطلاعیه‌ای مطبوعاتی منتشر کرده که در آن به توقف پخش رادیویی بخش فارسی اشاره شده است. دلیل این تصمیم‌گیری چیست؟
جمشید فاروقی: یکی از هدف‌های اصلی دویچه وله خبررسانی آزاد برای کشورهایی است که از سانسور و محدودیت‌های اطلاعاتی رنج می‌برند. دویچه وله به ۳۰ زبان برنامه پخش می‌کند و از این بین تنها دو بخش فارسی و چینی هستند که حوزه کارشان خبررسانی برای کشورهایی است که دولت‌هایشان با اعمال سانسور تمام عیار و تعقیب و پیگرد خبرنگاران مانع از داد و ستد آزاد خبر و اطلاعات می‌شوند. خبررسانی یک هدف است و رسانه، مستقل از اینکه این رسانه، رسانه‌ای تصویری، نوشتاری یا صوتی باشد، عملا حکم حامل خبر و اطلاعات را دارد و از این منظر یک وسیله و افزار است.
هرگاه بپذیریم که هدف اصل است و وسیله فرع است، آنگاه فهم تصمیم دویچه وله در شرایط جاری کار چندان دشواری نخواهد بود. دویچه وله نیز همچون سایر موسسه‌ها و شبکه‌های خبررسانی، بر آن است که از امکانات مالی و پرسنلی خود استفاده مطلوب را بکند و از این رو، نمی‌تواند نسبت به تحولات عظیم دنیای رسانه‌ها بی‌اعتنا باشد. من به شما و مخاطبان دویچه وله اطمینان خاطر می‌دهم که این تصمیم ربطی به سیاست صرفه‌جویانه ندارد و هدفش بالا بردن کارآمدی این رسانه است.
رادیو فارسی دویچه وله پنجاه سال فعالیت داشته و در این نیم قرن تحولات بسیاری را تجربه کرده است. این تجربه هم شامل رویدادهای طوفانی ایران و جهان می‌شود و هم تغییرات فاحشی را که در افزارها و پیش‌زمینه‌های فنی اطلاع‌رسانی و دنیای ارتباطات روی داده‌اند در بر می‌گیرد. باید فاش گفت و پذیرفت که نقش رادیوی موج کوتاه، از نظر تاریخی سپری شده است. این بدین معنی نیست که هیچ‌کس در پهنه گیتی و یا در خود ایران برای کسب خبر از رادیوی موج کوتاه استفاده نمی‌کند، بلکه به این معنی است که شمار کسانی که کماکان از این نوع رادیو به عنوان منبع اصلی کسب خبر بهره می‌گیرند، با شتابی غیرقابل تصور رو به کاهش است.
در مقابل، بهره گرفتن از اینترنت و همچنین برنامه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای هر روز مخاطب‌های بیشتری را به خود جلب می‌کنند. روند کاهش نقش رادیوی موج کوتاه در خبررسانی، چند سالی است که شروع شده و جای چندانی برای پرسش و تردید باقی نمی‌نهد. دویچه وله اکنون این گام را برمی‌دارد و من یقین دارم که رسانه‌های مشابه نیز ناگزیر به اتخاذ چنین تصمیمی خواهند شد. نسل جوان نیز مدتهاست از امکانات موبایل برای کسب خبر بهره می‌گیرد. بر بستر چنین اطلاعاتی بود که مسئولان دویچه وله تصمیم گرفتند با فاصله گرفتن از موج کوتاه و بهره گرفتن از امکانات رسانه‌ای دیگر، امر خبررسانی را موثرتر سازند.
مدیرعامل دویچه وله، آقای اریک بترمن، در اطلاعیه مطبوعاتی به "اهمیت سیاسی ایران" و این نکته که ایران در "کانون فعالیت رسانه‌ای دویچه وله قرار دارد"، اشاره کرده است. آیا پایان دادن به پخش رادیویی برنامه فارسی دویچه وله در تناقض با این تاکید نیست؟
به موضوع خوبی اشاره کردید. چون این احتمال وجود دارد که برخی از رسانه‌های جانب‌دار داخل کشور تفسیر خود را از موضوع پایان پخش برنامه رادیویی بخش فارسی تبلیغ کنند و مدعی شوند که تصمیم دویچه وله مبنی بر خاتمه دادن به پخش برنامه رادیویی، به منزله کاهش توجه آلمان به مسائل ایران است. اتفاقا موضوع همان‌گونه که در بیانیه مطبوعاتی دویچه وله نیز آمده، بر سر گسترش فعالیت رسانه‌ای بخش فارسی است و نه محدود کردن گستره آن. ایران به موازات کشورهای عربی، در شمار محورهای اصلی کار شبکه دویچه وله به حساب می‌آید.
اهمیت ایران را برای دویچه وله از دو منظر می‌توان نگریست: نخست اینکه ایران از حیث سیاسی در منطقه‌ای تنش‌زده واقع شده و خود نیز در شمار عوامل تنش‌زا در منطقه به حساب می‌آید و دوم اینکه دولت ایران با دنبال کردن سیاست سانسور و نقض خشن حقوق بشر در کانون توجه دویچه وله قرار دارد. لازم است یادآوری کنم که دویچه وله خبررسانی آزاد و افشای نقض حقوق بشر را از جمله محورهای اصلی و راهبردی خود معرفی کرده است و از این منظر دولت ایران با اعمال سانسور لگام گسیخته و نقض خشن حقوق بشر بدل به کشوری "خبرساز" شده و بدیهی است که رسانه‌های بین‌المللی و از آن جمله دویچه وله برای پوشش خبری مسائل این کشور اهمیت خاصی قائل می‌شوند.
شما با توجه به امکانات رسانه‌ای جدیدی که به آن اشاره کردید، چه مخاطب‌هایی را در نظر دارید؟
جامعه ایران جامعه‌ای جوان و پویاست. در این جمله کلی و عام که شاید بارها شنیده و گفته‌ایم، برای کار رسانه‌ای نکته‌ای بسیار مهم و تعیین کننده وجود دارد. من ظرف سال‌های گذشته رابطه نسل جوان و رادیو را به گونه‌ای مستمر و مداوم مورد توجه قرار داده‌ام. از بسیاری پرسیده‌ام که برای کسب خبر به چه منابعی رجوع می‌کنند و نقش رادیو را چگونه ارزیابی می‌کنند. اکنون بی‌تردید می‌توانم بگویم، رادیو در شمار افزارهای اصلی کسب خبر جامعه جوان و پویای ایران نیست. این نقش را مدتهاست که اینترنت و تلویزیون برعهده گرفته‌اند. حتی سانسور دولتی و فیلتر کردن سایت‌های اینترنتی و از آن جمله سایت فارسی دویچه وله نیز نتوانسته است تغییری در این موضوع بدهد.
شمار کاربران سایت فارسی دویچه وله از ۱۶ ژانویه ۲۰۰۹، که سایت ما در ایران فیلتر شد، تا امروز چند برابر شده است. ما به موازات گسترش حضور خود در اینترنت، از افزارهای خبررسانی جدید و مدرن مانند تلفن‌های هوشمند بهره خواهیم گرفت و با طراحی امکانات جدید، امکان دسترسی به سایت فارسی از طریق اسمارت‌فون‌ها و آیپد و نظایر آنها را فراهم خواهیم آورد.
با توجه به سرعت کم اینترنت در ایران و امکان فیلترینگ و یا سانسور صفحه اینترنتی، آیا فکر نمی‌کنید گذاشتن انرژی بیشتر در این بخش می‌تواند از امکان ارتباط سریع و مستقیم با علاقمندان به دویچه وله بکاهد؟
رادیو موج کوتاه یک امکان ارتباط مستقیم و البته یک‌طرفه با مخاطب و شنوندگان بود، اما ارتباطی سریع نبود. پخش یک برنامه رادیویی یک ساعته، آن‌هم یک بار در روز، در این جهان پر رویداد نمی‌توانست پوشش‌دهنده سریع اخبار تلقی شود. این موضوع در مورد رادیویی ۲۴ ساعته که روی موج اف ام پخش می‌شود، کاملا فرق می‌کند. اینترنت و امکانات موبایل خبررسانی امروزه از نظر سرعت خبررسانی بر امکانات رسانه‌ای دیگر که از ظرفیت محدودتری برخوردارند، مثل روزنامه‌ها و رادیو و تلویزیون، پیشی گرفته‌اند. از آن گذشته، رابطه مخاطب با رسانه نیز دستخوش تغییری بنیادی شده است. مسیر یک‌طرفه رسانه-مخاطب جای خود را به همکاری و تعامل رسانه و مخاطب داده است.
شهروند خبرنگاران و حضور مردم در شبکه‌های اجتماعی هم باعث گسترش دامنه کار رسانه‌ها شده است و هم به دوران "مصرف کنندگی مطلق" مخاطبان پایان داده است. امروزه روز، خبر در بسیاری از موارد پیش از حضور خبرنگار بازتاب وسیع می‌یابد. بنابراین اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و افزارهای مدرن امکان ارتباط سریع و مستقیم رسانه و مخاطب را ایجاد می‌کنند؛ چنان امکانی که یک دهه پیش حتی تصورش جسارت می‌خواست.
آقای فاروقی، در شرایط رقابت رسانه‌ای حاضر آیا تصمیم پایان دادن به پخش رادیویی برنامه فارسی دویچه وله نمی‌تواند از شمار مخاطبان این رسانه بکاهد؟
ما شنوندگانی داریم که سال‌ها و یا شاید ده‌ها سال است که از برنامه رادیویی ما برای کسب خبر استفاده می‌کنند؛ شنوندگانی که ما موفق شدیم ظرف نیم قرن فعالیت خود اعتمادشان را جلب کنیم. نامه‌های برخی از این شنوندگان ظرف این سال‌ها مشوق ما در ادامه کارمان بوده است؛ شنوندگانی که با پیشنهادهای خود در شکل‌گیری این اعتماد و بهبود کیفیت کار ما موثر واقع شده‌اند. اجازه می‌خواهم در اینجا از همه این دوستان تشکر کنم. ما وامدار محبت آنان هستیم و کار خود و هر آنچه را که ظرف این مدت به دست آورده‌ایم، مدیون پیشنهادها و انتقادهای سازنده آنها می‌دانیم.
نامه‌هایی که ظرف مدت این دو هفته به دست ما رسید، حکایت از این محبت و حکایت از نگرانی مربوط به پایان پخش برنامه رادیویی ما داشت. من ضمن درک این موضوع می‌خواهم به آنان اطمینان خاطر بدهم که ما وظیفه خبررسانی خود را با توان و انرژی بیشتری پی خواهیم گرفت و من شخصا امیدوارم در آینده شایسته همان اعتمادی باشیم که تا کنون رادیوی بخش فارسی از آن بهره داشت. شنونده‌ای، ضمن گله از تصمیم مربوط به خاتمه بخشیدن به پخش برنامه رادیویی بخش فارسی، گفته بود، ده‌ها سال است که از طریق رادیو، این جعبه جادویی، کسب خبر می‌کرده است.
سحر و جادوی رادیو در برابر جادوی آشکار و نهان فن‌آوری مدرن رنگ باخته است. مهم حفظ آن جعبه نیست، انتقال محتویات آن است و آن خبررسانی آزاد، مستقل و به دور از پیش‌داوری و متکی بر موازین حرفه‌ای خبرنگاری است که کماکان وظیفه اصلی همکاران زحمتکش بخش فارسی دویچه وله را رقم می‌زند. شما به رقابت رسانه‌ای اشاره کردید. باید بگویم که من بین رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور رقابتی قائل نیستم. رسانه‌های فارسی زبان خارج از کشور بیش و پیش از آنکه بخواهند یا بتوانند رقیب هم باشند، مکمل کار یکدیگرند.
آیا پایان پخش برنامه‌های رادیویی فقط مربوط به بخش فارسی دویچه وله می‌شود؟
خیر. آنچه من پیرامون رادیوی موج کوتاه گفتم، چیزی نیست که تنها محدود به ایران شود. عمر رادیوی موج کوتاه در بسیاری از کشورهای جهان سپری شده است. موقعیت در بین ۳۰ زبانی که دویچه وله به آن زبان‌ها برنامه پخش می‌کند، بسیار متفاوت است. در کشورهای اروپایی اینترنت پرسرعت مدتهاست در امر خبررسانی حرف اول را می‌زند، حال آنکه در بسیاری از کشورهای آفریقایی و افغانستان، رادیو هنوز مهم‌ترین منبع خبررسانی است. به هر روی، دویچه وله تصمیم دارد از حضور رادیویی خود در پهنه گیتی بکاهد و حضور تصویری − تلویزیونی خود را به موازات حضور اینترنتی‌اش گسترش دهد.
در اطلاعیه مطبوعاتی دویچه وله از "تلویزیون در ایران به عنوان مهم‌ترین رسانه برای کسب اطلاعات روز" نام برده شده است. آیا در برنامه جدید برای بخش فارسی دویچه وله، پخش تلویزیونی نیز در نظر گرفته شده است؟
تلویزیون رسانه‌ای است که پیش‌زمینه‌های فنی خود را دارد. امر فراهم کردن این پیش‌زمینه‌ها زمان‌بر است؛ از آموزش پرسنلی گرفته تا تجهیز به استودیوهای پخش. بدیهی است که تحقق این پیش‌زمینه‌ها در مدت زمان کوتاه ممکن نیست. اما مسیر دویچه وله به این سو است. ما در اولین فرصت شمار تولید ویدئوهای خود را افزایش خواهیم داد. از آن گذشته ما به‌زودی یک مجموعه‌ی رسانه‌ای تحت عنوان "مدیا سنتر" راه‌اندازی خواهیم کرد. در "مدیا سنتر" کاربر به همه فایل‌های صوتی و تصویری، اعم از فیلم یا عکس، دسترسی خواهد داشت و می‌تواند بر اساس جست‌وجوی کلیدواژه‌ها، گزارش‌های مورد نظر خود را بیابد.
هم‌زمان، امکان آموزش ویدئویی برای همکاران بخش فارسی را فراهم خواهیم کرد. همه این موارد در شمار پیش‌زمینه‌های تاسیس یک تلویزیون فارسی زبان است. اینکه چنین امری چه زمانی متحقق شود، هنوز روشن نیست. ولی این نکته روشن است که همکاران بخش فارسی در عرصه خبررسانی مستقل، بری از پیش‌داوری، و حرفه‌ای از همه توان خود بهره خواهند گرفت. این هدف دویچه وله است و ما برای رسیدن به آن از هر افزار و رسانه‌ای بهره خواهیم گرفت و امیدوارم به‌زودی بتوانیم با پخش برنامه‌ای تلویزیونی گستره فعالیت خود را وسعت ببخشیم.
مصاحبه‌گر: شیرین جزایری
تحریریه: بابک بهمنش