کشفی استثنایی: بیماری که سم رایسین او را از پای درنمی‌آورد
۱۳۹۶ دی ۲۴, یکشنبه
برای از پا درآوردن یک انسان بالغ تنها چند میلی‌گرم سم رایسین (ریسین)، به اندازه چند دانه نمک طعام، کفایت می‌کند. این ماده بسیار سمی چنانچه از راه تزریق، تنفس یا بلع وارد بدن انسان شود، مانع از آن می‌شود تا بدن پروتئین‌های مهم و حیاتی را تولید کند. همین اختلال در عملکرد سیسستم عصبی مرکزی موجب می‌شود تا کلیه‌ها، کبد و دیگر اعضای بدن از کار بیفتند و در عرض چند روز فرد قربانی به دلیل شوک قلبی یا از کارافتادن اعضای بدن جان خود را از دست بدهد. به گفته متخصصان تاثیر سم رایسین هزار بار بیشتر از سم سیانور است.
تا به امروزه رسما پادزهری برای رایسین پیدا نشده است. این سم بسیار خطرناک از گیاه کرچک تهیه می‌شود و در فهرست قانون کنترل تسلیحات جنگی در آلمان، از آن به عنوان یک سلاح جنگی نام برده شده است.
تنها تعداد انگشت‌شماری از انسان‌ها در جهان وجود دارند که رایسین نمی‌تواند آنها را از پای درآورد. یکی از آنها بیمار ۲۰ ساله‌ای است که در کلینیک دانشگاهی شهر مونستر آلمان بستری است.
قند فوکوز، کلید حل معما
در کلینیک دانشگاهی مونستر او را به اسم یاکوب صدا می‌زنند، حتی با اینکه نام اصلی‌اش چیز دیگری است. این پسر ۲۰ ساله که نوزاد زودرس بوده، از بدو تولد در این کلینیک تحت درمان است.
مادر یاکوب با به یادآورن روزهای نخست تولد او به خبرگزاری آلمان می‌گوید: «او همیشه یک مشکلی داشت.» همین مشکلات نیز یاکوب را چند بار به روی تخت جراحی کشاند. او در دو سال نخست زندگی‌اش بیشتر اوقات تب بالا داشت. تورستن مارکارت، پزشک معالج یاکوب می‌گوید: «ما مدت‌های طولانی نمی‌توانستیم بفهمیم دلیل تب کردن‌های مداوم او چیست.»
بعد از بررسی‌های مختلف سرانجام پزشکان به این نتیجه رسیدند که یاکوب دچار اختلال ژنتیکی است که همین اختلال موجب می‌شود تا بدن او نتواند قند فوکوز تولید کند. به گفته دکتر مارکارت "تنها دو نفر دیگر در جهان وجود دارند که دارای نقص ژنتیکی مشابهی مثل یاکوب هستند." این دو نفر در اسرائیل زندگی می‌کنند و نبود قند فوکوز در بدن‌شان موجب شده تا سلولهای آنان در مقابل سم رایسین مقاوم باشد؛ درست شبیه یاکوب.
یک بیمار استثنایی
این نقص ژنتیکی، یاکوب را به نمونه‌ای نایاب برای انجام آزمایش‌های پزشکی بدل کرده است. به گفته دکتر مارکارت به مدد این ویژگی غیرعادی بدن یاکوب، پزشکان توانسته‌اند درک بهتری از مکانیسم جذب رایسین در بدن داشته باشند: «دانستن مکانیسم به شما کمک می‌کند تا بتوانید پادزهر مناسب را بسازید.»
به گفته دکتر مارکارت هر زمان که در مورد بیوتروریسم صحبت می‌شود، پای سم رایسین به عنوان یک جنگ‌افزار بیولوژیک به میان می‌آید. بیوتریسم به استفاده از عوامل بیولوژیک نظیر عوامل میکروبی یا مشتقات آن برای از میان بردن انسان‌ها گفته می‌شود.
بیشتر بخوانید: بیل گیتس: بیوتروریسم تهدیدی بزرگ‌تر از جنگ هسته‌ای است
در سال ۱۹۷۸ گئورگی مارکوف، از مخالفان حکومت بلغارستان با سم رایسین کشته شد. او که در لندن زندگی می‌کرد زمانی که روی پل واترلو منتظر اتوبوس بود، احساس کرد چیزی ران پای او را نیش زد. این نیش در اصل نوک چتری بود که به سم رایسین آغشته شده بود و توسط یک مأمور اطلاعاتی بلغارستان به پای مارکوف فرو برده شد.
گئورگی مارکوف چند روز پس از این حمله بیوتروریستی جان سپرد.
مقاومت به دلیل کمبود قند
رایسین پس از ورود به بدن، به مولکول‌های قند که همه جا روی سطح سلول‌‌ها قرار دارند، می‌چسبد. تا زمانی که سم خارج از سلول بماند، مشکلی پیش نمی‌آید.
به گفته یوهانس اشتادل‌مان، پژوهشگر مؤسسه بیوتکنولوژی مولکولی آکادمی علوم وین، مشکل زمانی آغاز می‌شود که رایسین به مولکول‌های گیرنده‌وصل می‌شود که دائما بین داخل و خارج سلول در رفت وآمد هستند. به این ترتیب این گیرنده‌ها رایسین را به درون سلول می‌کشانند. سم پس از ورود به داخل سلول، مانع از سنتز مواد حیاتی می‌شود.
اشتادل‌مان و همکارانش در تحقیقات‌شان کشف کردند که قند فوکوز ظاهر مولکول گیرنده را طوری تغییر می‌دهد که رایسین می‌تواند بهتر به آن متصل شود. هر چه میزان فوکوز بیشتر باشد، میزان سمی‌تر شدن رایسین افزایش می‌یابد.
زمانی که پژوهشگران اتریشی از پرونده یاکوب در کلینیک مونستر باخبر شدند، در تماس با دکتر مارکارت از او خواستند تا چند نمونه پوستی از بیمار را برای آنان ارسال کند. بعد از بررسی این نمونه‌ها برای پژوهشگران محرز شد که سلولهای بدن یاکوب فاقد قند فوکوز هستند و برای همین نیز او در مقابل این سم مقاوم است.
البته دانشمندان زمانی این موضوع را فهمیدند که دیگر برای یاکوب دیر شده بود. این اختلال پیامدهای جبران‌ناپذیری در روند رشد یاکوب به جای گذاشته بود و او حال به سختی می‌تواند حرف بزند و راه برود.
با این حال درمان یاکوب با تزریق مصنوعی فوکوز به بدن او آغاز شده است. به گفته پزشکان این روش درمانی به میزان قابل توجهی باعث بهبود کیفیت زندگی یاکوب شده است، اما با این همه عوارض جانبی نیز به دنبال داشته است.
به گفته اشتادل‌مان تا زمانی که یاکوب مکمل قند دریافت می‌کند، بدن او در مقابل سم رایسین مقاوم نخواهد بود و او نیز مثل تمام انسان‌های دیگر در مقابل این ماده سمی آسیب‌پذیر خواهد بود.
مقاومت موقت
یوهانس اشتادل‌مان و تیم تحت سرپرستی او در آزمایش‌های خود روی موش‌ها متوجه شدند چنانچه به موش‌ها یک مهارکننده فوکوز تزریق کنند، بدن آنها در مقابل رایسین به طور موقت ایمن خواهد شد.
با این حال اشتادل‌مان در گفت‌وگو با دویچه وله تأکید می‌کند، کسب مجوز‌های لازم برای انجام چنین آزمایشی روی حیوانات کار ساده‌ای نبوده است: «ما تنها اجازه داشتیم حیوانات را با حداقل دوز رایسین تغذیه کنیم.» میزان دوز رایسین بایستی به حدی می‌بود که تنها اثرات آن روی موش‌ها مشاهده می‌شد و باعث مرگ آنان نمی‌شد.
به گفته اشتادل‌مان نتیجه این تحقیقات نشان می‌دهند که حیوانات و احتمالا انسان‌ها را می‌توان با یک تزریق ساده در مقابل این سم مقاوم ساخت. البته این روش بیشتر برای پیشگیری است و به گفته این پژوهشگر اتریشی چنانچه سم به کسی تزریق شده باشد، دیر شده و دیگر نمی‌توان با این تزریق جان او را نجات داد.
دانشمندان البته امیدوارند که دانسته‌های‌شان به آنها برای ساخت هر چه سریعتر پادزهر رایسین کمک کند.