گنجینه‌ی اسناد و پژوهش‌های ایرانیان آلمان ۲۰ ساله شد
۱۳۹۱ اردیبهشت ۱۶, شنبه
در یکی از خیابان‌های خلوت منطقه‌ی پرجنبش و جوش "کرویتس‌برگ" برلین، در طبقه‌ی هم‌کف ساختمانی قدیمی، سال‌هاست که "ایران" در همسایگی "حقیقت" به سر می‌برد و "فدایی"ها در کنار "مجاهد"ها لم داده‌اند و در میان ایرانیان مقیم برلین دست‌به‌دست می‌گردند. در قفسه‌ی مقابل ارگان‌های سازمان‌های سیاسی، اسناد و گزارش‌های دادگاه میکونوس، در سه جلد، به "خاطرات زندان" شهرنوش پارسی‌پور و منیره برادران تکیه داده‌اند.
اینها و نزدیک به ۱۵ هزار اعلامیه و اطلاعیه‌ی سازمان‌ها و نهادهای سیاسی ایرانی، بیش از ۱۱هزار جلد کتاب و جزوه‌ی فارسی زبان و مجموعه‌ی تقریبا کامل شماری از روزنامه‌های فارسی زبان داخل و خارج ایران، آرشیوی را تشکیل داده‌اند که در نوع خود بی‌نظیر است. مهران پاینده، از بنیانگذاران "آرشیو اسناد و پژوهش‌های ایرانیان" در برلین می‌گوید: «یک دوره نشریات داریم که اگر از آرشیو‌های دولتی بگذریم، به جرات می‌توان گفت که غنی‌ترین مجموعه‌ی نشریات چاپ خارج از کشور است.»
پاینده در ادامه‌ی معرفی "گنجینه"ی برلین به مجموعه عکس‌هایی در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی صد سال گذشته، یک مجموعه‌ی بزرگ پوستر که به گفته‌ی او «بی‌اغراق غنی‌ترین آرشیو عمومی در این زمینه است»، به کتابخانه‌ی نسبتا کوچک کودکان «که خیلی خوب از آن استفاده نمی‌شود چون متاسفانه محل ما برای کودکان مناسب نیست»، به «آرشیوی صوتی در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، سخنرانی‌ها و صبحت‌ها» و به آرشیو ویژه‌ی زنان اشاره می‌کند.
استقلال مالی
"آرشیو اسناد و پژوهش‌های ایرانیان" توانسته است در ۲۰ سال گذشته استقلال مالی خود را حفظ کند. شاید این یکی از دلایل موفقیت این نهاد است. گردانندگان آرشیو معتقدند که این استقلال از یک طرف باعث آزادی عمل گردانندگان آن و نزدیک شدن آنها به یکدیگر شده و از طرف دیگر مانع گسترش آرشیو.
افسر جوادی، از گردانندگان این مرکز فرهنگی - سیاسی می‌گوید: «مشکلات مالی همیشه برایمان جدی بوده. البته تا امروز توانسته‌ایم با این مشکل کنار بیاییم، اما به مرور زمان بخشی از اسناد و نشریات فرسوده شده‌اند و باید برای مرمت و نگه‌داری آنها چاره‌اندیشی کنیم.» مهم‌ترین دغدغه‌ی جوادی بخشی از نشریات کمیاب است که باید صحافی شوند: «تعداد زیادی از روزنامه‌هایی که بالای ۴۰ سال دارند به مرور زمان صدمه دیده‌اند و اگر فکری برایشان نکنیم، از بین می‌روند.»
بودجه‌ی آرشیو، از آغاز کار در سال ۱۹۹۲ تاکنون از حق عضویت اعضای آن، که ۵۶۰ نفر هستند، و نیز کمک‌های ماهانه‌ی گردانندگان آرشیو تامین شده است. یکی از مهم‌ترین کارهایی که به دلیل کمبود مالی پیوسته به تعویق افتاده، دیجیتال کردن اسناد و نشریات است.
رضا یگانه، از بنیانگذاران آرشیو معتقد است: «با چنین اقدامی ایرانیان سراسر جهان می‌توانند به اسناد و جزوه‌ها و پوستر‌هایی دسترسی پیدا کنند که بخشی از آنها نایابند». به گفته‌ی یگانه، در آرشیو حتی چند نسخه‌ی اصلی اعلامیه‌ها و اطلاعیه‌های سازمان‌ها و نهادهای سیاسی وجود دارد که یگانه‌اند.
«تمرین دموکراسی»
"آرشیو اسناد و پژوهش‌های ایرانیان" نه تنها مکتوبات سازمان‌ها و گروه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی بعضا مخالف یکدیگر را در کنار هم قرار داده، بلکه باعث شده که گردانندگان آن هم دموکراسی را عملا تجربه کنند و با جنبه‌های خوب و بد آن کنار بیایند. به اعتقاد مهران پاینده، آنها از دو زاویه دموکراسی را تجربه کرده‌اند: «یکی روابط بیرونی ماست، اینکه با آدم‌هایی که به آرشیو مراجعه می‌کنند، از هر طیف و قشری که باشند، یکسان برخورد شود. یکی هم نوع روابط داخلی ماست. در این ۲۰ سال تغییرات زیادی در رفتار آدم‌ها، در نظرات و عقاید سیاسی و اجتماعی‌شان به‌وجود آمده. ما کوشش کرده‌ایم که بیاموزیم، با این تغییرات کنار بیاییم و به آنها احترام بگذاریم. کوشش کرده‌ایم که از این راه تمرین دموکراسی کنیم و یاد یگیریم که می‌توان با عقاید و نظرات گوناگون، حول محور خاصی کار جمعی انجام داد».
رضا یگانه در برابر این پرسش که آیا این انگیزه می‌تواند یکی از دلایل موفقیت آرشیو باشد، می‌گوید: «به هر حال در این بیست سال من شخصا دموکراسی را عملا تجربه کردم. در واقع به دو دلیل به این کار ادامه داده و می‌دهم: یکی از زاویه‌ی علاقه‌ی شخصی، که نسل‌های آینده به آنچه که در دوره‌ی ما گذشته دسترسی پیدا کنند، و یکی هم برای تجربه‌ی کار دموکراتیک.»
افسر جوادی هم نظر مشابهی دارد و تاکید می‌کند که آرشیوی‌ها فقط به اقداماتی دست می‌زنند که همه‌ی همکاران با آنها موافق باشند. اگر حتی یک نفر مخالف اقدامی باشد، جمع از انجام آن صرف نظر می‌کند.
دادگاه میکونوس
آرشیو در طول ۲۰ سال موجودیت خود به بسیاری از ایرانیانی که در رابطه با اتفاقات قرن اخیر در ایران پژوهش کرده‌اند کمک نموده است. یکی دیگر از فعالیت‌های این نهاد، کمک غیر مستقیم به دادگاه رسیدگی به عاملان و آمران ترور چهار تن از مخالفان جمهوری اسلامی (همایون اردلان، نوری دهکردی، صادق شرافکندی، فلاح عبدلی) بود. این دادگاه که به "دادگاه میکونوس" معروف است، از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷ طول کشید و به محکومیت عاملان ترور و چند تن از سران جمهوری اسلامی انجامید.
مهران پاینده می‌گوید: «گردانندگان آرشیو به عنوان تماشاچی در جلسات دادگاه حضور داشتند و پیوسته روند دادگاه را تعقیب می‌کردند و اگر جایی نیاز به اطلاعات در مورد شخص یا ارگان خاصی بود، آنها به آرشیو مراجعه کرده و اطلاعات جمع آوری‌شده را غیر مستقیم، مثلا از طریق یکی از وکلای قربانیان در اختیار دادگاه می‌گذاشتند.»
یکی دیگر از اقدامات آرشیو در این زمینه انتشار سه جلد کتاب است: متن حکم دادگاه، تاریخ دادگاه (یعنی مشاهداتی که گردانندگان آرشیو در دادگاه داشتند) و سندهایی که در رابطه با جمهوری اسلامی در دادگاه مطرح شده. بود.
ایرانیان مقیم آلمان در دهه‌های اخیر نهادهای گوناگونی ایجاد کردند که بسیاری از آنها پس از مدت کوتاهی منحل شدند. "آرشیو اسناد و پژوهش‌های ایرانیان" برلین یکی از نمونه‌های بسیار موفق آنهاست. شاید استقلال از نهادهای دولتی و "تمرین دموکراسی" در این موفقیت نقش داشته‌اند، اما بی‌شک مهم‌ترین عامل موفقیت این آرشیو کمک‌های مالی افرادی است که برای جمع‌آوری اسناد و اطلاعات و نشریات فارسی زبان اهمیت قائلند.