تاریخ اندیشه در ۹ تابلو

یکی از ویژگی‌های کتاب «جهان‌های دانستنی‌ها ـ فلسفه»، قطع بزرگ آن و استفاده از ابتکارات ویژه در همراهی با تصاویر رنگی زیبا و پرتره‌های متفکران بزرگ، برای آشنایی بهتر با تاریخ فلسفه است. خواننده‌ با گشودن هر صفحه،‌ با تابلویی روبرو می‌شود، که به یکی از دوره‌های تاریخ اندیشه اختصاص دارد.

در ستون‌های میانی هر تابلو، با توضیحاتی درباره‌ی مختصات اندیشه و پرسش‌های اصلی هر دوران روبرو هستیم. در حاشیه‌‌ی صفحات، ستون‌هایی حاوی اطلاعات در زمینه‌های گوناگون وجود دارد که می‌توان خود آن‌ها را بار دیگر چون صفحات کتاب از هم گشود. با چنین تورق دوباره‌ای، با موضوعاتی چون «فلسفه»، «دانش»، «فرهنگ» و «سیاست» در دوره‌‌های تاریخی گوناگون آشنا می‌شنویم.

ولی این‌ها تنها ابتکارات تازه‌ی کتاب نیستند. افزون بر آن، ‌در پایین هر صفحه، پاکت کوچکی جاسازی شده که درون آن کارت‌هایی به اندازه‌ی کارت ویزیت وجود دارد. بر روی هر یک از این کارت‌ها، گزین‌سخن‌هایی از فیلسوفان بزرگ هر دوران چاپ شده، فیلسوفانی چون ارسطو، کانت، نیچه و دیگران که اندیشه‌هایشان بسیار تاثیرگذار و به اصطلاح دوران‌ساز بوده است.

سفر به مقصدی از پیش تعیین‌نشده

نویسندگان این اثر «توماس ابرز»، «مارکوس ملشرز» و «گودرون پاولکه» همگی استاد و دانش‌آموخته‌ی فلسفه و جامعه‌شناسی هستند.

آنان در پیشگفتار کتاب خود نوشته‌اند: «از کجا می‌آییم؟ که هستیم؟ به کجا می‌رویم؟ این‌ها عالی‌ترین پرسش‌های فلسفی هستند. ولی فلسفه چیست؟ این واژه از زبان یونانی می‌آید و به معنای عشق به فرزانگی است. فیلسوفان، خود را با جهان، آدمی و زندگی مشغول می‌کنند، خلاصه با همه‌ی چیزهایی که به اندیشه درمی‌آیند. این به نظر پیچیده می‌آید، ولی هر کس حیرت کند، عملا فیلسوف است. ما این کتاب را فراهم آوردیم تا از لذت اکتشاف انسان‌ها روایت کنیم. خوب است که آدمی حیرت کند و ارزش دارد که بپرسد. همه می‌توانند بیندیشند وفلسفه برای همه است».

نویسندگان، خواننده‌ی‌ علاقمند را فرامی‌خوانند که از راه اصلی خارج شود و راه‌های نپیموده و فرعی را بیازماید، درباره‌ی موضوعات اندیشیدنی درنگ و به پرسش‌های پیگیرانه خطر کند. «بازی اندیشه‌ها باید آدمی را به اندیشیدن بیشتر برانگیزد. از این رو، کتاب حاضر کتابی است باز که پیشنهاد می‌دهد نه دستور؛ سفری است که مقصد آن از پیش تعیین نشده است».

این کتاب، تاریخ اندیشه را فراتر از سه دوران مرسوم تاریخی یعنی دوران‌های باستان، سده‌های میانه و عصر جدید، به ۹ دوره بخش‌بندی کرده است. برای هر دوره‌، عنوانی برگزیده شده که شناسنامه‌ی آن دوره است.

«نفوذ به کنه پدیده‌ها»

عنوان دوره‌ی نخست که به فلسفه‌ی یونان و روم باستان اختصاص دارد، «نفوذ به کنه پدیده‌ها» است. این بخش با فیلسوفان پیش‌سقراطی می‌آغازد و به سنکا فیلسوف امپراتوری روم می‌انجامد. آفرینش تراژدی و کمدی، پی بردن به کروی بودن زمین، کشف اهرم و ساختن فانوس دریایی از دستاوردهای علمی، و اصلاحات سولون، نبرد ماراتون، ‌ویرانی کارتاژ و قتل سزار از رویدادهای مهم سیاسی این دوره ذکر شده است. پرسش‌ اصلی این دوره این‌است: «چه می‌دانم، وقتی می‌دانم که هیچ نمی‌دانم؟». و پرسش اخلاقی این دوره: «آیا بهتر نیست آدمی از بی‌عدالتی رنج ببرد تا اینکه خود بی‌عدالتی کند؟».

«نزدیکی به خدا»

دوره‌ی دوم، به سده‌های میانه تعلق دارد. آنچه بر پیشانی این ایام نوشته شده است، «نزدیکی به خداست». نامدارترین اندیشمندان این دوره، آنسلم کانتربری، توماس آکوین و ویلهلم اوکام هستند. اختراع آسیاب آبی و ساعت دوار، دستاوردهای علمی این دوران و زوال روم غربی، حمله‌ی چنگیز خان و سقوط قسطنطنیه به دست ترکان عثمانی مهم‌ترین رویدادهای سیاسی آن هستند. پرسش اصلی این دوره این است: «آیا خدا می‌تواند برای خود وظیفه‌ای تعیین کند که خود نتواند آن را انجام دهد؟» و پرسش اخلاقی: «آیا یک چیز فقط برای این ممنوع است که ممنوع است؟».

«گشودن راهی به آزادی»

دوره‌ی سوم، عصر رنسانس است، یعنی «گشودن راهی به آزادی». متفکران بزرگ این عصر، کپرنیک، گالیله و جوردانو برونو هستند. اختراع چاپ و کشف نیروی جاذبه، دستاوردهای علمی این دوره، و تسخیر مکزیک توسط اسپانیایی‌ها، تبدیل انگلستان به مشروطه‌ی سلطنتی و زوال دولت لویی چهارهم در فرانسه رویدادهای مهم سیاسی آن هستند. پرسش اصلی این دوره این است: «آیا می‌توانم فکر کنم که نیستم؟». و پرسش اخلاقی: «آدمیان در وضعیت طبیعی، یعنی در شرایط نبود دولت چگونه زندگی می‌کردند؟».

«همه چیز را باید سنجید»

دوره‌ی چهارم به عصر روشنگری اختصاص یافته است. عصری که در آن «همه چیز را باید سنجید». فیلسوفانی چون دکارت در آغاز این عصر و کانت در پایان آن قرار دارند. تقسیم دماسنج بر پایه‌ی نقطه‌ی انجماد و جوشش آب و اختراع ماشین بخار، دستاوردهای علمی این دوره و انقلاب فرانسه، مهم‌ترین رویداد سیاسی این دوره ذکر شده است. پرسش اصلی این دوره این است: «عقل چه زمانی غیرعقلی است؟»، و پرسش اخلاقی: «آیا کسی آزاد است که می‌تواند هر کار می‌خواهد بکند؟».

«خرد فاضل»

دوره‌ی پنجم به عصر بوژوازی اختصاص یافته است، عصر «خرد فاضل». هگل، ماخ و دورکهایم نام‌های بزرگ فلسفی این دوره هستند. اختراع بلندگو و تلفن، کشف محرک‌های بیماری و ایجاد خط نابینایان، از دستاوردهای علمی، و جنگ‌های ناپلئونی از رویدادهای مهم سیاسی این دوره ذکر شده است. پرسش اصلی این دوره این است: «آیا تصادف تصادفی است؟» و پرسش اخلاقی: «اگر همه چیز عقلی است من تا چه اندازه عقلی هستم؟».

«مداخله‌ی اندیشه»

دوره‌ی ششم، دوره‌‌ی انقلاب صنعتی است، عصر «مداخله‌ی اندیشه». جان استوارت میل، کارل مارکس و فریدریش نیچه نامدارترین اندیشمندان این دوره هستند. نظریه‌ی تکامل و اختراع خودرو، دستاوردهای علمی، و انقلاب‌های اروپا و سازمان‌یابی جنبش‌های کارگری، رویدادهای مهم سیاسی این دوره هستند. پرسش اصلی این دوره این است: «آیا کلمات همان اعمال هستند؟» و پرسش اخلاقی: «چرا دارایی یکی بیشتر از دیگری است؟».

«ناکامی اندیشه»

دوره‌ی هفتم به دوره‌ی جنگ‌های جهانی اختصاص یافته است، عصر «ناکامی اندیشه». نامدارترین متفکران این عصر، ویتگن‌اشتاین، هایدگر و مرلوپونتی هستند. اصل عدم قطعیت و نظریه‌ی نسبیت در فیزیک، از مهم‌ترین دستاوردهای علمی، و جنگ‌های جهانی اول و دوم، از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی این عصر هستند. پرسش اصلی این است: «چه وقت یک چیز ظاهرا واقعی است؟» و پرسش اخلاقی: «اندیشه، ما را به چه چیز متعهد می‌کند؟».

«اندیشه‌ی مورد تهدید»

دوره‌ی هشتم، دوره‌ی جهان دو قطبی است که از آن به عنوان عصر «اندیشه‌ی مورد تهدید» یاد شده است. جان راولز، ژان فرانسوا لیوتار و یورگن هابرماس نامداران فکری این دوره هستند. عمل پیوند قلب و فضانوردی، دستاوردهای علمی، و جنگ ویتنام و کره، انقلاب کوبا و انقلاب فرهنگی چین، رویدادهای مهم سیاسی این دوره هستند. مشغله‌ی ذهنی این است: «وقتی همه چیز نابود شده، به چه می‌توان امید بست؟» و پرسش اخلاقی: «آیا گذشته ما را به چیزی متعهد می‌کند؟».

«اندیشه‌ی مرتبط»

آخرین دوره، یعنی زمانه‌ی ما، عصر «اندیشه‌ی مرتبط» لقب گرفته است. متفکران نامدار این دوره، ژیل دلوز، ژاک دریدا و ریچارد رورتی هستند. انقلاب در ارتباطات و کشف کدهای وراثتی انسان، دستاورهای علمی این دوره و برافتادن آپارتاید در آفریقای جنوبی، جنگ‌ یوگسلاوی، رویداد ۱۱ سپتامبر و در پی آن جنگ‌ در افغانستان و عراق، رویدادهای مهم سیاسی این دوره هستند.

مشغله‌ی ذهنی این است: «اگر همه با هم درپیوندند، جایگاه من در کانون است یا در حاشیه؟» و پرسش اخلاقی: «آیا کاری نکردن، خود کاری است؟».

کتاب «جهان‌های دانستنی‌ها ـ فلسفه» خواننده را فرامی‌خواند تا جهان اندیشه را از نو کشف کند. در ۹ تابلو، تاریخ فلسفه از دوران باستان تا زمانه‌ی ما با درنگی کوتاه ولی به گونه‌ای هیجان‌انگیز ورق می‌خورد. با متن‌ها، تصویرها و گاهنامه‌های این کتاب، در برابر خواننده چشم‌اندازی گشوده می‌شود به سوی جهان اندیشه، چشم‌اندازی که خود می‌تواند مشوق و محرک اندیشیدن باشد. روی جلد کتاب، این نقل قول از پل والری، فیلسوف، نویسنده و شاعر فرانسوی نقش بسته است: «گاهی می‌اندیشم، گاهی هستم».

بهرام محیی

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مشخصات کتاب به آلمانی:

Thomas Ebers, Markus Melchers, Gudrun Pawelke: WissensWelten Philosophie, Hanser Verlag München Wien 2008.