Piłsudski w niemieckich więzieniach. Zagadki do rozwiązania

Multimedialna prezentacja historii pobytu Józefa Piłsudskiego w niemieckich więzieniach na portalu Porta Polonica- dokumentującym kulturę i historię Polaków w Niemczech - jest projektem związanym z obchodami 100. rocznicy odzyskania niepodległości Polski. Portal zamieszcza rzetelny tekst historyczny wrocławskiego historyka prof. Krzysztofa Ruchniewicza oraz niepublikowane dotąd dokumenty i zdjęcia odnalezione w archiwach. 

– Wiedzieliśmy o pobycie Piłsudskiego w twierdzy magdeburskiej. Nie wiedzieliśmy natomiast, że tych więzień było wiele więcej. Bardzo interesujące są też konteksty jego pobytu w tych miejscach – mówi w rozmowie z nami Jacek Barski, szef Centrum Dokumentacji Kultury i Historii Polaków w Niemczech Porta Polonica w Bochum.

Piłsudski i jego szef sztabu płk. Kazimierz Sosnkowski zostali aresztowani w Warszawie 22 lipca 1917 r. O powodach internowania Piłsudskiego Tymczasową Radę Stanu poinformował generał-gubernator Hans von Beseler. Ruchniewicz pisze na portalu Porta Polonica: „Polska Organizacja Wojskowa (POW), którą kierował Piłsudski, zmieniła w ostatnim czasie swe stanowisko, co odnotowało niemieckie dowództwo, i stała się groźna dla spokoju kraju i bezpieczeństwa wojskowego na tyłach walczących armii sprzymierzonych. Po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji Niemcy uznały, że nie ma już pilnej potrzeby budować polskiej armii, front wschodni przestał być groźny. Rychłe zakończenie wojny z Rosją stawało się bardzo realne a wspieranie Polaków niekorzystne”.

Etapy więzienne przed Magdeburgiem

Szukając materiałów o pobycie Piłsudskiego w niemieckich więzieniach, wrocławski historyk natknął się na publikacje prasowe sprzed 1939 roku poświęcone tej sprawie. Przez przypadek trafił na materiał dziennikarki polskiej gazety, która udała się śladami Piłsudskiego w Niemczech. Ten zapis dziennikarski – jak mówi - pozwolił mu zwrócić uwagę na pewne rzeczy, które historykowi umykają, o których nie ma zielonego pojęcia. Cenne w tym opisie dziennikarskim były relacje świadków wydarzeń, którzy znali Piłsudskiego i pamiętali go w okresie więzienia w Niemczech. – To bardzo ciekawe świadectwo, które pokazuje, co o Piłsudskim myślano, jak go postrzegano, jak go zapamiętano – podkreśla Ruchniewicz.

Po aresztowaniu w Warszawie Piłsudski z Sosnkowskim, zostali przewiezieni okrężną drogą przez Poznań do więzienia śledczego i karnego w Gdańsku. Ruchniewicz opisuje, że otrzymywali książki i prasę, posiłki dla nich przygotowywano w hotelowej restauracji, a komendant mógł zamawiać do posiłku wino. Gorsze były warunki pobytu w więzieniu w Spandau – obecnej dzielnicy Berlina, m.in. – jak pisze wrocławski historyk – z powodu problemów aprowizacyjnych, z jakimi borykali się Niemcy. Piłsudski pozostawił tam – jak wynika z relacji jednego z pracowników więzienia – mimo to bardzo dobre wrażenie.

Po krótkim pobycie w Spandau przeniesiono Piłsudskiego i Sosnkowskiego do więzienia w twierdzy Wesel na pograniczu z Holandią. Ciekawostką jest, że to tam komendant cytadeli i więzienia wysłał protest ws. Piłsudskiego. Ruchniewicz pisze: „Jego zdaniem prawo zabraniało przetrzymywania osób, przeciwko którym nie toczyło się śledztwo albo nie zostali skazani na więzienie. Po latach w rozmowie z niemieckim ministrem spraw zagranicznych, Gustawem Stresemannem w Genewie Piłsudski prosił o przekazanie pozdrowień oficerowi dowodzącemu twierdzą i więzieniem”.

Nieznane zdjęcia domu Piłsudskiego w Magdeburgu

Po krótkim pobycie w więzieniu cytadeli w Wesel Piłsudskiego internowano na terenie twierdzy w Magdeburgu w drewnianym domu z ogrodem, gdzie zamieszkał na pierwszym piętrze. W Archiwum Miejskim w Magdeburgu Ruchniewicz i Barski odkryli dotychczas nieznane zdjęcia tego legendarnego budynku fotografowanego zewnątrz i wewnątrz. Udało się im też nawiązać kontakt z przedstawicielami grupy miłośników cytadeli magdeburskiej. Dzięki temu na portalu Porta Polonica po raz pierwszy można obejrzeć plan cytadeli z naniesionym budynkiem. Zdjęcie to nie weszło jeszcze do obiegu naukowego na temat Piłsudskiego i jego pobytu w Niemczech – podkreśla prof. Ruchniewicz, dyrektor Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. W. Brandta Uniwersytetu Wrocławskiego.

Zagadka domu Piłsudskiego jeszcze nierozwiązana

W budynku, w którym Piłsudski przebywał na terenie cytadeli w Magdeburgu, Niemcy stworzyli pierwsze muzeum. - To było w ogóle pierwsze muzeum na świecie, które poświęcono Piłsudskiemu i jego pobytowi w Niemczech – mówi nam wrocławski historyk. Dokumentują to zdjęcia na portalu Porta Polonica. A druga rzecz – podkreśla Ruchniewicz - to miasto Magdeburg podarowało ten budynek Polsce. W archiwum miejskim w Magdeburgu Ruchniewicz i Barski znaleźli zapis dyskusji, jaka wtedy toczyła się wśród władz miejskich na temat przekazania tego budynku Polsce. Miasto przejęło koszty transportu i w 1938 r. budynek trafił do Warszawy. Stanął w Parku Belwederskim i miało tam powstać muzeum Piłsudskiego. Plany te pokrzyżował wybuch II wojny światowej, którą ten budynek przetrwał niezniszczony. Autorzy projektu o niemieckim wątku w biografii Piłsudskiego proszą o pomoc w wyjaśnieniu jego powojennych losów. - Niestety nie udało mi się jeszcze dotrzeć do materiałów źródłowych, Do dzisiaj nie wiemy, czy w latach po zakończeniu wojny czy też na początku lat 50-tych ten dom został ostatecznie rozebrany, ale nie przez Niemców tylko przez władze polskie komunistyczne.  Nie wiadomo, co się w tym budynku znajdowało po wojnie i jakie były jego dalsze losy przed jego rozebraniem, kto podjął tę decyzję. To jest zagadka, która wymaga jeszcze rozwiązania – mówi nam Ruchniewicz.

Film o powrocie Piłsudskiego do Warszawy

Projekty Centrum Dokumentacji Kultury i Historii Polaków w Niemczech nie są zakończone, więc w każdej chwili można się spodziewać pojawienia tam nowych informacji lub nieznanych materiałów archiwalnych. - Sensem naszej prezentacji na portalu jest otwartość na nowe fakty i źródła - podkreśla Jacek Barski. - Będziemy dalej przeczesywać archiwa i uzupełniać naszą prezentację na temat niemieckich wątków w biografii Piłsudskiego. Bardzo cieszymy się na realizację filmu, który będzie okazją do ponownego zajęcia się tym tematem w historycznych miejscach, miejscach też być może wymyślonych. Ale legendą podróży Piłsudskiego z Niemiec do Warszawy i ogłoszenia niepodległości Polski Porta Polonica - jak na razie tylko w formie tekstowej - zajmie się jeszcze raz - zapewnia Barski.