Wojenna ekranizacja z Hollywood

Film powstawał w czasie, gdy w Europie nadal toczyła się II Wojna Światowa. Niemieckie wojska brutalnie okupowały Polskę i inne europejskie kraje. Dziesiątki tysięcy Żydów, Cyganów, Polaków, Rosjan i obywateli innych państw, umierały w obozach koncentracyjnych. W 1943 roku pojawiły się pierwsze oznaki słabości wojsk Wehrmachtu. Lecz nadzieja na szybkie zakończenie wojny była jeszcze znikoma. W tym samym roku na ekrany amerykańskich kin wszedł film „Kaci także umierają”.

„To jeszcze nie koniec” – taki napis zobaczyli widzowie po wyświetleniu filmu. Tradycyjny „Koniec” został zmieniony ze względu na reakcję amerykańskiej widowni. Nie chciano pogłębić frustracji z powodu wojny. Film w przystępny sposób opowiada o historycznych wydarzeniach w Europie, nie stroniąc od tragicznego realizmu. Choć przedstawiona akcja jest fikcyjna, a cały film ma cechy melodramatu, to jednak jego dużym plusem jest nacisk na wiarygodność. Autorem scenariusza był Bertolt Brecht, legendarny niemiecki dramatopisarz, a reżyserem Fritz Lang, czołowy twórca niemieckiego ekspresjonizmu w filmie okresu międzywojennego. Po przejęciu przez Hitlera władzy w Niemczech obaj udali się na emigrację.

Wspólny projekt

Bertolt Brecht uciekł w 1933 roku do Pragi. Następnie tułał się po całej Europie, aż w końcu w 1941 roku udało mu się wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Fritz Lang natomiast wyjechał do Francji, po czym stosunkowo szybko udało mu się dotrzeć także do Stanów. Osiadł w Hollywood, gdzie bez większych przeszkód mógł kontynuować swoja karierę filmową. Pomimo początkowych niepowodzeń udało mu się nakręcić kilka filmowych majstersztyków. Dla Brechta życie na emigracji było trudniejsze. Jako dramaturg nie znający języka angielskiego miał trudności finansowe. Prześladowało go poczucie wyobcowania. Ciągle imał się coraz to innych projektów. Praca nad scenariuszem „Katów” dla hollywoodzkich studiów filmowych okazała się jednorazowa. Brecht i Lang pokłócili się podczas kręcenia wspólnego filmu.

„Kaci także umierają” bazuje na autentycznych wydarzeniach. Film opowiada historię zamachu w Czechosłowacji na jednego z najważniejszych dygnitarzy III Rzeszy - Reinharda Heydricha. Był on prawą ręką szefa SS Heinricha Himmlera a jednocześnie tzw. protektorem (zarządcą) Protektoratu Czech i Moraw oraz dyrektorem Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. Zamach przygotowali czescy cichociemni. Heydrich został raniony granatem ręcznym. W skutek odniesionych ran zmarł. W ramach odwetu za jego śmierć Niemcy zrównali z ziemią wsie Lidice i Leżaki, a ich mieszkańcy wymordowani bądz wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Do podobnych aktów zemsty doszło także w Pradze.

„Dla publiczności, która nie myśli…”

Scenariusz filmu powstał we współpracy Brechta z amerykańskim autorem Johnem Wexleyem. Początkowa koncepcja filmu narodziła się jednak z pomysłu Langa i Brechta. Lecz w trakcie prac okazało się, że pisarz w wielu aspektach nie zgadzał się z Langiem. Punktem sprzecznym był rozkład poszczególnych scen, obsada ról oraz kwestie wynagrodzenia. „Ciągle mnie to zadziwia, jak prymitywnie zbudowany jest ten film” – napisał Brecht w swoim notatniku podczas prac do filmu. „Ta technika zadowala się minimalną ilością inteligencji, pomysłu i humoru. Przechodzi się tu z jednej sytuacji do następnej, nie biorąc pod uwagę różnorodności postaci. Najlepiej gdyby aktorzy wcale nie umieli grać, a widzowie myśleć.”

Dla Langa cała ta kłótnia była mniej ważna. „Całkowicie ufałem Brechtowi i Wexleyowi” – stwierdził Lang po latach w jednym z wywiadów. Lang podczas procesu o prawa autorskie do scenariusza „Kaci także umierają” wypowiedział się na korzyść Brechta, choć to dramatopisarz wytoczył Langowi proces. Reżyser nie miał problemu z adaptacją w hollywoodzkim środowisku. Znał się o wiele lepiej od Brechta na wymaganiach komercyjnych filmów oraz na amerykańskiej mentalności. Rozgoryczony Brecht nie mógł pogodzić się z płytkością Hollywood i często powtarzał: „Przepis na sukces scenariusza: trzeba tak dobrze pisać, jak się umie, to znaczy wystarczająco źle”.

Eksperyment i rozrywka

Dziś żaden z autorów nie musi się wstydzić za swój film. „Kaci także umierają” okazał się nietypowym dla Hollywoodu filmem o zbrodniach nazistów. Z jednej strony można tu znaleźć potwierdzenie wielu hollywoodzkich stereotypów, a z drugiej strony widoczne są próby zerwania z nimi. Film trwa 130 minut i odznacza się stosunkowo wolnym tempem, co dla filmów z tego okresu jest nietypowe. Dużo czasu poświęca się tu wydarzeniom na pierwszy rzut oka drugorzędnym. Zawiera on także fragmenty filmów dokumentalnych. Ale jak na hollywoodzki produkt przystało zawiera również momenty napięcia oraz wątek melodramatyczny.

Reakcje amerykańskich krytyków filmowych w latach czterdziestych były bardzo zróżnicowane. „San Francisco Star” napisał: „Film pokazuje dogłębnie, że faszyzm jest zabójczy”, a „Los Angeles Times” zanotował: „najbardziej szokujący film o wojennej propagandzie”. Krytycy gazety „New York Times” negatywnie pisali o aktorach bez wyrazu oraz o powolnej i ociężałej reżyserii. Także „New Republik” nie szczędził słów krytyki: „akcja prawie jak z filmu Hitchcocka, lecz bez typowej dla niego elegancji, gładkości i napięcia.” Dziś, siedemdziesiąt lat później, na ten film patrzy się z innej perspektywy. Opłaca się go obejrzeć.

Fritz Lang: „Hangman Also Die!”/ „Kaci także umierają“, USA 1943, 130 min.,

„asolut media” DVD z serii „filmedition suhrkamp” ze szczegółową broszurą

W rolach głównych: Brian Donlevy, Walter Brennan, Anna Lee, Gene Lockhart i inni.

Jochen Kürten / Magdalena Jagla

red.odp.: Bartosz Dudek