Jasenovac - politička arena na poljima smrti

„Jasenovac je bio tek radni tranzitni logor, a ne polje sustavnog uništenja. Masovnog ubijanja u njemu nije bilo. Ustaški pozdrav 'Za dom spremni' je tek izraz kršćanstva i domoljublja".

U tih nekoliko rečenica možemo sažeti razgovor sa istoričarem i pročelnikom Nadbiskupskog arhiva u Zagrebu Stjepanom Razumom koji je objavio jedan malo čitani hrvatski nedeljnik. I dok se Zagrebačka nadbiskupija još nije oglasila povodom intervjua koji je uzbunio region, jevrejska organizacija Margelov institut traži progon za sveštenika Razuma. Istovremeno, oštre osude došle su i iz kabineta predsednika. „Jasenovac je simbol zla koje niko u civilizovanom svetu, pa ni u Hrvatskoj, ne bi smeo da ignoriše“, poručio je Ivo Josipović. I hrvatski istoričari se ograđuju od tog opasnog falsifikata.

Najmučnije školske ekskurzije

Sabirni logor Jasenovac je bolna tačka hrvatske istorije o kojoj se nerado govori; mesto masovnog stradanja za sve one koji su bili smetnja fašističkom ustaškom režimu od 1941. do 1945. godine. Područje Lonjskog polja na kojem su bile nekadašnje barake smrti, 1968. godine proglašeno je spomen-područjem. Ali, umesto da se Jasenovac pretvori u mesto katarze i komemoracije žrtava, pretvoren je u instrument nametanja kolektivne krivice, polje političkih obračuna i raspirivanja nacionalnih strasti.

Generacije koje su 70-ih i 80-ih godina pohađale niže razrede osnovne škole, i danas pamte obavezne ekskurzije u Spomen područje gde su morali da razgledaju oruđa za ubijanja, ali i filmske snimke egzekucija dece, staraca i žena zbog kojih su brojna deca padala u nesvest.

Za istoričara Davora Marijana iz Hrvatskog instituta za povijest, Jasenovac je nesumnjivo mesto zločina kojega niko relevantan u Hrvatskoj ne osporava. Ali, osim te činjenice, Jasenovac predstavlja i sistematsku manipulaciju. „Praktično se kroz celo postojanje komunističke Jugoslavije manipulisalo s brojem žrtava. To je u osamdesetim godinama prešlo sve granice i na neki način je postalo detonator srpskog nacionalizma koji je doveo do krvavog raspada Jugoslavije“, tvrdi taj stručnjak za vojnu istoriju Hrvatske i Jugoslavije u 20. veku.

Naime, neki autori su tada izneli podatke da je u logoru pogubljeno čak 1,2 miliona Srba, Jevreja, Roma, ali i Hrvata. Ta brojka je, prema dostupnim podacima, svedena u okvire od, još uvek zastrašujućih, 80.000.

Igra velikih brojeva

„Igre brojkama uvek su kontraproduktivne. Iako danas nemamo tačne podatke o razmerama zločina počinjenog u Jasenovcu, jasno je da se radilo o ogromnim brojkama koje odgovaraju celim gradovima. Nažalost, iz perspektive istoriografske struke, bojim se da se oni istoričari koji danas govore o Jasenovcu, njime uopšte ne bave stručno. Mediji biraju one među njima koji im ideološki odgovaraju i na taj način imamo stalnu nepotrebnu politizaciju i nanošenje štete javnosti i struci“, objašnjava Marijan za koga je objektivnost istoričara obrnuto proporcionalna njegovoj prisutnosti u medijima.

Marijan smatra da je Jasenovac iskorišćen kao deo veće manipulacije čiji su delovi bili i ogromna produkcija knjiga o toj tematici, ali i suđenje nekadašnjem ministru u vladi ustaške Nezavisne države hrvatske Andriji Artukoviću. „Verujem da tu ima materijala za jednu dobru doktorsku disertaciju. Jasenovac je bio samo deo te klime“, kaže naš sugovornik.

Instrumentalizacija žrtava i neprestano nasilje

Stručnjak za kulturu sećanja, istoričar dr Vjeran Pavlaković sa Filozofskog fakulteta u Rijeci, kaže da je bivša država u Jasenovcu reprezentovala sve logore na svojoj teritoriji, tako da su ostala stratišta, poput Jadovna ili Starog Sajmišta u Beogradu, pala u zaborav ili nisu tako duboko urezana u kolektivno sećanje. Ipak, i on se slaže da su žrtve Jasenovca u 80-im godinama instrumentalizovane kako bi postale opravdanje za srpski ekstremizam i novi ciklus nasilja. „Ne samo da su se naduvale brojke, već su sve žrtve postale jednonacionalne, tačnije sve su postale Srbi, a zaboravilo se da su tamo bili i Jevreji i Romi, ali i Hrvati“, navodi Pavlaković.

O manipulacijama i nametanju kolektivne krivice svedoči i navodna dokumentacija koja je u obliku fotografija i već spomenutih filmova bila prikazivana posetiocima Jasenovca, posebno školskoj deci. U međuvremenu se dokazalo kako je deo tih materijala zapravo poreklom iz nemačkih koncentracionih logora.

I dalje bez prave mere

Ne čudi zato što hrvatski građani, pa i istoričari, nerado govore o Jasenovcu o kojem se proteklih decenija govorilo isključivo kroz brojke, bez poznatih sudbina, bez individualnih ljudskih priča. „Bez obzira da li se radi se o 700.000 žrtava ili 80.000, kolika je aktuelna, važeća brojka, radi se o tolikoj brojnosti iz koje je teško izdvojiti individualne priče i patnje s kojima bi građani mogli da se povežu. U ratu oko brojki izgubila se mogućnost za emocionalnu povezanost sa žrtvama. Postojao je pokušaj da se to ispravi kroz stalnu postavku Memorijalnog muzeja, ali ona je otišla u drugu krajnost iz koje se ne može iščitati kontekst; ne vidi se šta je stvarno bila Nezavisna država Hrvatska i ko su bile Ustaše. Nikako da se pronađe pravi balans“, upozorava Pavlaković.

O novijoj istoriji kaže da se u 90-im godinama, za vreme predsednika Franje Tuđmana, okušalo da se progura da Jasenovac postane simbol svih hrvatskih stradanja ili samo simbol holokausta, što je, kaže, također pogrešan pristup. Pavlaković tvrdi da je korektno odavanje pošte žrtvama u Jasenovcu, počelo tek za vreme predsjedničkog mandata Stjepana Mesića.

Žrtvama se duguje istina

O izjavi Stjepana Razuma, Pavlaković misli da jeste problematična, ali i da treba znati da je objavljena u jednom radikalnom nedeljniku. „Članak su preneli mediji susednih država izmanipuliravši javnost da se radi o stavu hrvatskih istoričara. Razum je padobranac koji ne reprezentuje tokove istraživanja ili naučnu raspravu Hrvatskoj. Tu se pokazuje kako činjenice ponekad postanu nebitne i sve se svede na interpretaciju“.

No da bi se konačno odalo dužno poštovanje nevinim žrtvama Jasenovca, najpre treba utvrditi ko su one zaista bile i koliko ljudi je ubijeno u ustaškom logoru u Lonjskom polju, smatra istoričar Davor Marijan. „To je projekat koji moraju zajedno da naprave Beograd, Zagreb i Sarajevo, jer su arhive rasute, a najveći deo dokumenata ipak se nalazi u Srbiji. Ali i za to je potrebna politička odluka. To bi bilo najpoštenije prema žrtvama. Treba utvrditi ko je ušao u logor, ko je otišao iz njega u Nemačku, ko se spasao i ko je u njemu ubijen. Ipak, većina ljudi koji su tamo skončali, ubijeni su zbog pogrešnog imena, prezimena i vere. Međutim, čini mi se da za to i dalje nema interesa jer, kada se priča zatvori, onda smanjujete mogućnost manipulisanja njome“, zaključuje Marijan.

Autori: Siniša Bogdanić, Zagreb
Odgovorni urednik: Ivan Đerković